αποικιακή τέχνη

Είναι η θρησκευτική κυρίως τέχνη που άνθησε στις ισπανικές και πορτογαλικές αποικίες της Αμερικής (στο Περού, στη Βραζιλία και ιδίως στο Μεξικό), από το τέλος του 16ου και μέχρι τον 18o αι. Χρησιμοποίησε συνήθως μορφές από τον ρυθμό μπαρόκ, με τις οποίες αναμείχτηκαν και στοιχεία ιθαγενή. Το κράμα αυτό οφείλεται μάλλον και στο γεγονός ότι οι ιησουίτες που οικοδόμησαν τα περισσότερα κτίρια ευνοούσαν τη συμμετοχή των τοπικών τεχνιτών στις εργασίες. Για τον θρησκευτικό της χαρακτήρα, η α.τ. ονομάζεται και ιεραποστολική, ο όρος όμως είναι ακατάλληλος, επειδή μπορεί να επεκταθεί και σε χώρες μη αποικιακές. Στην ιεραποστολική τέχνη μπορούμε, π.χ., να κατατάξουμε ορισμένες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις της Βόρειας Αμερικής κατά την αποικιακή περίοδο. Στις ισπανικές και πορτογαλικές αποικίες, οι κυριότερες εκδηλώσεις α.τ. παρουσιάζονται στην αρχιτεκτονική. Στις περουβιανές πόλεις Αρεκίπα και Κούσκο και στις βραζιλιάνικες Ρεσίφε, Μαριάνα, Ρίο ντε Τζανέιρο και, ιδίως, Όρου Πρέτου βρίσκονται εκκλησίες που απομιμούνται, στην κάτοψη και στο σχήμα, ευρωπαϊκούς ναούς ρυθμών μπαρόκ και ροκοκό, αλλά διακρίνονται για τη μεγαλύτερη αταξία, πληθωρικότητα και αφέλεια της φαντασίας. Στο Μεξικό, όμως, o αποικιακός ρυθμός έχει ιδιαίτερο χαρακτήρα, που οφείλεται στη δύναμη και στη μεγαλοπρέπεια των τοπικών προκολομβιανών καλλιτεχνικών παραδόσεων και στα μορφολογικά στοιχεία με τα οποία πολύ συνέβαλαν οι αρχαίοι πολιτισμοί των Αζτέκων και των Μάγια. Οι εξελίξεις του μεξικανικού αποικιακού ρυθμού μπορούν να χωριστούν συνοπτικά σε τρεις περιόδους. Όταν στις αρχές του 16ου αι. οι Ισπανοί εισχώρησαν στο Μεξικό ως κατακτητές (Κορτές, 1519-21), αισθάνθηκαν την ανάγκη να επιβάλουν τη θρησκεία τους στους υποτελείς πληθυσμούς και να δημιουργήσουν κατάλληλους χώρους για την τέλεση των λειτουργιών· κατασκεύασαν λοιπόν εκκλησίες γυμνές, αυτοσχέδιες και σχεδόν πάντοτε μοναστηριακές. Αυτή είναι η πρώτη στιγμή της καθαρά ευρωπαϊκής α.τ. Αλλά όταν στο δεύτερο μισό του 16ου αι. οι Ισπανοί από κατακτητές έγιναν άποικοι και η χριστιανική θρησκεία αποτέλεσε πλέον κτήμα των ιθαγενών πληθυσμών, η τέχνη ενισχύθηκε από το ανανεωτικό πνεύμα που άρχισε να αναπτύσσεται στην ψυχή του λαού. Στην ισπανική εισαγωγή (εμπνεύσεις κλασικές, επιβιώσεις γοτθικές, αναμνήσεις της τέχνης μούντεχαρ, μπαρόκ), συμμετείχε πλέον αισθητά η ιθαγενής προσφορά, που αντλούσε φυσικά τις πιο ρωμαλέες εκδηλώσεις της από τις ζωντανές ακόμα αναμνήσεις του πανάρχαιου πολιτισμού των Αζτέκων. Εξετάζοντας λοιπόν την τέχνη αυτής της περιόδου, και ιδιαίτερα τη θρησκευτική αρχιτεκτονική, συναντούμε ισπανικές μορφές και τάσεις εμπλουτισμένες με τις τοπικές εμπειρίες, που καταλήγουν συχνά στη δημιουργία πρωτότυπων και ιδιόρρυθμων έργων. Καθώς η αποικία εξελισσόταν σε έθνος, οι καθαρά ιθαγενείς χαρακτήρες εντείνονταν, ενώ παράλληλα διαδιδόταν στο Μεξικό το μπαρόκ, το γνωστό ως τσουριγκερέσκο. Το μεξικανικό μπαρόκ ξεχείλιζε τότε από πλούτο και υπέρμετρη διακοσμητική διάθεση· η ιθαγενής καλαισθησία, η τόσο εκλεπτυσμένη και επιτηδευμένη, που εκδηλώθηκε στα παλαιότατα σχέδια των υφασμάτων, των δερμάτων, των ειδών καλλωπισμού, των ναών και των αντικειμένων λατρείας, αναγέννησε στη διακόσμηση έναν ολόκληρο φυτικό κόσμο, με οργιαστική τροπική βλάστηση, όπου μέσα σε πλέγματα κληματίδων, φύλλων και καρπών τοποθετούνταν τερατώδεις μορφές, αναμνήσεις των τοτέμ της παλαιάς θρησκείας. Και σε αυτόν τον ήδη από τη φύση του πολύτιμο διάκοσμο οι τοπικοί καλλιτέχνες σκόρπισαν άφθονο το χρυσάφι και το ασήμι της γης τους, που άλλοτε αφιέρωναν στα είδωλά τους, και δημιούργησαν έργα που μαρτυρούν την αποδέσμευση της μεξικανικής τέχνης από τα πρότυπα της μητέρας πατρίδας. Στην αρχιτεκτονική, οι χαρακτήρες της α.τ. μπορούν να συνοψιστούν ως εξής: κάθετη ανάπτυξη του κτιρίου· επικράτηση στην πρόσοψη ενός διακοσμητικού σχεδίου σε μορφή ιερού με κίονες, σκαλιστές παραστάδες και κόγχες σε συμμετρική διάταξη και με ερμηνεία των αρχιτεκτονικών στοιχείων (κιόνων, παραστάδων κλπ.) τελείως διαφορετική από την κλασική. Στις πλευρές του οικοδομήματος τοποθετούνταν πάντοτε δύο ισχυροί τετράγωνοι πύργοι κωδωνοστασίων. Χαρακτηριστικό δείγμα του σχήματος αυτού, που έφεραν οι ιησουίτες στο Μεξικό, είναι η εκκλησία της Τεποτζοτλάν (1560-70). Τα σημαντικότερα δείγματα της αρχιτεκτονικής είναι η δομινικανική εκκλησία της Οαχάκα (1570-1608), της Κοϊχτλαουάκα, της Τεκαλί, η μητρόπολη της Πουέμπλα (1570-1626), η μητρόπολη της Πόλης του Μεξικού (1573-1626) και η μητρόπολη της Οαχάκα (17ος αι.). Επίσης, οι εκκλησίες Ελ Σαγκράριο (1749-68), η Παναγία Τριάδα (1755-83), ο Τίμιος Σταυρός (1730-76) και η Ενσενιάντσα (1774), όλες στην Πόλη του Μεξικού. Ωστόσο, με τη θρησκεία συνδέονται και άλλες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις όπως τα πολύχρωμα αγάλματα των μαρτύρων και των αγίων με τον οδυνηρό και σκληρό ρεαλισμό τους, που δεν αποτελούν παρά μεταμορφώσεις των ειδώλων της πανάρχαιας τοπικής θρησκείας σε προσωπικότητες του χριστιανισμού. Η προτίμηση για τα πολύχρωμα αγάλματα προήλθε ασφαλώς από την Ισπανία, όπως και η αγάπη για τα λαϊκά θέματα των αναπαραστάσεων του θείου δράματος στις ημέρες του Πάσχα, αλλά και πάλι το τοπικό στοιχείο είναι πολύ αισθητό. Πάντως, στη ζωγραφική με την οποία διακοσμήθηκαν οι εκκλησίες και τα μοναστήρια διατηρήθηκαν τα ευρωπαϊκά πρότυπα, τόσο ώστε να μην μπορεί να γίνει λόγος για αποικιακή ζωγραφική, όπως μπορεί να γίνει για την αρχιτεκτονική. Αποικιακή τέχνη: τμήμα της πρόσοψης του μητροπολιτικού ναού της Πόλης του Μεξικού (1749-68), ρυθμού ύστερου μπαρόκ (φωτ. Sef). Η εκκλησία των ιησουιτών στο Κούσκο του Περού, ένα από τα χαρακτηριστικότερα αρχιτεκτονικά δείγματα αποικιακής τέχνης (φωτ. Almasi).